Lai Châu có các cánh đồng tập trung lớn như: Mường Than (Than Uyên), Bình Lư (Tam Đường), Mường So (Phong Thổ), Mường Khoa (Tân Uyên) phát triển một số giống lúa đặc sản, chất lượng cao. Để khai thác tối đa lợi thế sẵn có của các cánh đồng lúa tập trung trên địa bàn tỉnh thì cần có những nghiên cứu đánh giá làm căn cứ khoa học cho việc qui hoạch, quản lý, khai thác và sử dụng bền vững đất sản xuất lúa. Xuất phát từ thực tế đó Sở Khoa học và Công nghệ phối hợp với Viện nghiên cứu Nông hoá thực hiện đề tài: “Nghiên cứu đánh giá chất lượng đất tại các cánh đồng tập trung phục vụ việc quy hoạch và phát triển lúa chất lượng cao trên địa bàn tỉnh Lai Châu”.
Thực hiện các nội dung đề tài, nhóm nghiên cứu đã tiến hành đánh giá thực trạng sản xuất lúa ở các cánh đồng tập trung trên địa bàn tỉnh về mức độ thâm canh, việc sử dụng phân bón và hiệu quả kinh tế trong sản xuất lúa.
Đặc biệt nhóm nghiên cứu đã xác định các yếu tố hạn chế đất trồng lúa trên địa bàn tỉnh Lai Châu như: Độ chua đất ở mức độ nghiêm trọng, dung tích hấp thu của đất ở mức thấp, quá trình Feralit hóa kết đá ong, sự glay hóa, ô nhiễm do các yếu tố hóa học (Thuốc trừ cỏ, thuốc Bảo vệ thực vật…). Những yếu tố này đã làm hạn chế sự sinh trưởng và phát triển của cây lúa, làm giảm năng suất và chất lượng sản phẩm, ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường, đến chất lượng nông sản cũng như sức khỏe của con người, đe dọa sự phát triển bền vững của nông nghiệp.
Từ thực tế chất lượng đất các vùng sản xuất lúa tập trung trên địa bàn tỉnh Lai Châu hiện nay đang đứng trước nguy cơ thoái hóa với các hiện tượng chủ yếu: Chua hóa, chai cứng, khả năng giữ nước và giữ chất dinh dưỡng kém… Vì vậy, để sử dụng đất lúa một cách bền vững, hiệu quả, nâng cao độ phì nhiêu của đất, nhóm nghiên cứu đã đề xuất các giải pháp cải tạo đất trồng lúa như sau:
Cải tạo độ chua đất
– Sử dụng các loại phân bón vô cơ có tính kiềm như:
+ Đối với phân đạm: Bón đạm ure, tránh sử dụng đạm sunfat đối với đất chua. Sử dụng loại đạm Xianamit canxi bón lót sâu để khử chua, chú ý, phải ủ kỹ khi sử dụng bón thúc.
+ Đối với phân lân: Sử dụng phân lân nung chảy, khi bón phân lân super thì cần kết hợp với vôi.
+ Đối với phân kali: Hầu hết các nhóm phân kali đều chua tính, vì vậy, cần kết hợp bón kali với vôi, có thể sử dụng tro bếp thay cho bón kali sẽ có hiệu quả ngăn chặn giảm pH đất. Đặc biệt, không dùng phân kalisunfat nhiều năm liên tục.
Hầu hết các khu vực trồng lúa tại Lai Châu, đất rất chua (pH<4,5), vì vậy cần bón vôi cải tạo đất theo các mức như sau:
Với đất có tỷ lệ sét cao (đất thịt, đất nặng): Bón 2 tấn Ca(OH)2/ha; tương đương bón 200 kg vôi bột/1000 m2
Với đất có tỷ lệ cát cao (đất thịt pha, đất kết cấu nhẹ): Bón 1 tấn Ca(OH)2/ha; tương đương bón 100 kg vôi bột/1000 m2
Sau khi bón phân kali cần bón bổ sung vôi nhằm tránh ảnh hưởng chua hóa đất của kali. Cách bón vôi cụ thể như sau:
– Tiến hành bón vôi theo chu kỳ 1 năm bón, một năm không bón;
– Bón vôi vào thời điểm đầu vụ xuân hoặc vụ đông xuân;
– Bón rải đều trên mặt ruộng, cho nước vào cày, bừa trộn đều vôi với đất, sau để hả trên một tuần mới được bón lót các loại phân chuồng, phân hoá học vào để cấy.
Cải tạo hàm lượng hữu cơ trong đất
Hiện nay, trải qua quá trình canh tác lâu dài, hàm lượng hữu cơ trong đất đã giảm dần, chất lượng hữu cơ không cao, vì vậy cần có các biện pháp bổ sung hữu cơ cho đất, đặc biệt trong giai đoạn hiện nay người sản xuất đã bón ít hoặc không bón phân chuồng như canh tác truyền thống.
Xử lý rơm rạ sau thu hoạch
Sau khi gặt lúa, hầu hết rơm rạ đều được bà con đốt hoặc chưa có biện pháp xử lý làm phân bón hữu cơ. Để giải quyết vấn đề này, đề xuất sử dụng các chế phẩm sinh học nhằm xử lý rơm rạ trên đồng ruộng, như: Sử dụng Chế phẩm vi sinh vật (COMPOST MAKER; AT-YTB; SUMITRI…) nhằm xúc tác quá trình chuyển hóa rơm rạ thành các hợp chất hữu cơ dễ tiêu ngay trên đồng ruộng. Đối với gốc rạ trên ruộng: Sau khi gặt lúa, người sản xuất tiến hành bón chế phẩm vi sinh, kết hợp với cày lật gốc rạ, sau 7 – 10 ngày tiến hành cày lần 2 nhằm vùi lấp rơm, rạ đã phân hủy xuống tầng dưới để tiếp tục phân hủy thành phân hữu cơ.
Sử dụng phân hữu cơ vi sinh
Hầu như người dân bón rất ít phân chuồng hoai mục cho lúa, vì vậy, cần khuyến cáo người dân tiếp tục sử dụng phân chuồng, huy động tối đa nguồn nguyên liệu hữu cơ này. Đây là một biện pháp mang tính bền vững và lâu dài. Đối với vùng không thể sử dụng phân chuồng cần áp dụng các biện pháp sau:
– Sử dụng (Chế phẩm vi sinh vật cải tạo đất; Phân bón hữu cơ vi sinh sông Gianh; Phân hữu cơ vi sinh Quế Lâm 1…) bón lót sau khi làm đất trồng lúa;
– Sử dụng phân hữu cơ vi sinh liên tục trong nhiều vụ nhằm …
Cải tạo dung tích hấp thu của đất
Các giải pháp nâng cao dung tích hấp thu cho đất, cụ thể như sau:
– Cày sâu dần: Đây là biện pháp hiệu quả nhằm nâng cao CEC đất, cày xuống sâu có tỷ lệ cấp hạt sét tương đối khá, tỷ lệ keo sét, hàm lượng sắt cao hơn tầng trên. Cày sâu 18 cm làm tỷ lệ cấp hạt sét tầng mặt tăng 2%, tỷ lệ limon tăng 6%, giảm tỷ lệ cát mịn 8%. Cày xuống sâu 22 cm thì tỷ lệ cấp hạt sét và limon còn tăng cao hơn nữa (sét tăng 5,6%; limon tăng 11,6%). Mục tiêu của giải pháp là từng bước đưa hạt sét lên tầng mặt để tăng khả năng giữ nước và dinh dưỡng cho đất;
– Luân canh cây trồng: Đối với vùng trồng lúa 1 vụ, cần luân canh cây trồng nhằm thay đổi môi trường đất. Chọn cây trồng và hệ thống cây trồng cải tạo đất (cây họ đậu, cây lạc,…), chọn cây trồng có tàn dư thực vật lớn nhằm tăng lớp mùn cho tầng canh tác;
– Áp dụng các biện pháp tổng hợp như bón phân hữu cơ, hữu cơ vi sinh, bón các loại phân chứa các cation kiềm và kiềm thổ Ca, Mg.
Giải pháp về bón phân cân đối và hợp lý
Đây là giải pháp có tính dài hạn và cần có sự phối hợp thường xuyên của các cơ quan chuyên môn. Bón phân cân đối và hợp lý theo các hướng sau:
– Bón phân theo đúng liều lượng khuyến cáo (Các công thức bón phân đã xây dựng cho từng thửa ruộng theo các nhóm giống lúa), bón các loại phân có tác dụng hạn chế độ chua của đất;
– Có sự theo dõi sinh trưởng, phát triển của cây lúa, theo dõi sự biến đổi về tính chất lý hóa của đất định kỳ nhằm cập nhật, bổ sung và điều chỉnh lượng phân cần bón cho cây lúa ở mức phù hợp nhất.
Các giải pháp khác
a. Biện pháp hạn chế rửa trôi, xói mòn
Áp dụng các giải pháp tổng hợp chống rửa trôi xói mòn:
– Làm đất theo đường đồng mức, để dần dần thành bậc thang bằng cách cầy bừa ngang dốc, dồn đất từ đỉnh dốc xuống chân dốc. Xây dựng các ruộng bậc thang dần hay bậc thang ngay tùy theo mục đích sử dụng. Làm mương dài hay mương cụt hay tạo các hố vẩy cá hay xếp thành các bờ đá với mục đích là hạn chế tối đa lượng đất trôi và giữ ẩm.
– Đối với các dải núi hay vùng đồi có diện tích lớn thì nên trồng các cây lâm nghiệp trên đỉnh và canh tác nông nghiệp ở sườn và chân đồi theo các mô hình nông-lâm kết hợp;
– Đối với những vùng đất có nhiều đá lẫn trên bề mặt có thể thu gom đá để xếp thành các bờ đá tự nhiên vừa có tác dụng cắt dòng chảy mặt, giảm đất trôi vừa sạch ruộng dễ canh tác;
– Bố trí thời vụ cây trồng một cách hợp lý.
Hạn chế hiện tượng kết von, feralit
Đối với đất lúa tại tỉnh Lai Châu, với địa hình chia cắt phức tạp, sự thay đổi về môi trường khô, nước là liên tục, vì vậy hiện tượng kết von, feralit diễn ra khá phổ biến. Để hạn chế, cần có các biện pháp tổng thể:
– Luân canh cây trồng hợp lý, tránh hiện tượng luân canh nhóm cây ưa khô hạn, ưu tiên nhóm cây ưa ẩm nhằm duy trì độ ẩm cho đất lúa tránh đất bị thay đổi môi trường từ ngập ẩm đến môi trường khô hạn;
– Áp dụng các biện pháp tổng hợp, làm đất tơi xốp, thoáng khí;
– Bổ sung phân hữu cơ, hữu cơ vi sinh liên tục trong nhiều năm.
Hạn chế hiện tượng glay hóa đất
Đối với hiện tượng glay hóa, cần áp dụng có biện pháp tổng hợp, trong đó biện pháp thủy lợi mang tính chất quyết định. Các khu vực đất bị ngập úng quanh năm cần có biện pháp tháo nước, hạn chế ngập nước trong thời gian dài, mực nước trong ruộng duy trì hợp lý theo từng thời điểm và nhu cầu của cây lúa:
– Thiết kế các đường mương nội đồng hợp lý nhằm điều tiết lưu lượng nước tại các khu vực ngập úng quanh năm;
– Luân canh với các cây trồng cạn ưa ẩm, tuy nhiên tránh hiện tượng đất bị khô hạn vào mùa khô;
Đối với các diện tích đất bị glay hóa mạnh cần áp dụng các biện pháp cải tạo:
– Ruộng sau khi thu hoạch cần cày ải phơi đất để tạo nên lớp đế cày, ruộng không bị lầy thụt, giúp khoáng hóa các chất hữu cơ và giải bớt các chất độc trong đất, giúp rễ lúa phát triển, hấp thu dinh dưỡng tốt hơn, lúa cứng cây hơn.
– Ruộng canh tác lúa cần làm bằng phẳng và có hệ thống thoát nước hơi nghiêng về phía nước thoát để khi cần thì thoát nước được dễ dàng, công tác quản lý nước khi phun thuốc trừ cỏ và bón phân cũng thuận lợi hơn;
– Đất glay nẳm ở các vùng trũng thấp, có xu hướng giàu hữu cơ, đạm, để tránh bón thừa đạm bà con nên áp dụng bón phân theo bảng so màu lá lúa. Giảm mạnh lượng đạm bón, nếu thấy lúa quá xanh nên tăng cường bón Kali và phun thêm phân bón lá. Ngoài việc bón đầy đủ và cân đối giữa Đạm, Lân và Kali, ngay từ đầu vụ cần bổ sung thêm Can-xi cho lúa;
– Sử dụng các giống lúa cao cây nhằm chống đổ ngã đối với các khu vực ngập úng, lầy thụt.
Trần Thị Huế, Vũ Mạnh Quyết, Nguyễn Thị Huế
